મુઘલ સામ્રાજ્ય

ઝહીર ઉદ-દીન મુહમ્મદ બાબરે હિંદુસ્તાનની સમૃદ્ધિ વિશે જાણ્યું હતું અને તેના પૂર્વજ તિમુર લંગે 1503માં ટ્રાન્સોઝિયાના પ્રદેશમાં આવેલા સ્થળ દિખ-કતને જીતી લીધું હતું. તે સમયે, આ સમયે પોતાનું રાજ્ય ફરઘાના ગુમાવી દેનારો બાબર રઝળપાટ કરી રહ્યો હતો. પોતાની યાદગીરીઓમાં બાબરે લખ્યું છે કે તેણે (1514માં) કાબુલ જીતી લીધાં બાદ એક સમયે તુર્કોના કબ્જામાં રહેલાં હિન્દુસ્તાનના પ્રદેશોને પુનઃ હાંસલ કરવાની તેને ઇચ્છા હતી. સપ્ટેમ્બર 1519થી તેણે તપાસ માટે છાપામાર હુમલાઓ કરવા શરૂ કર્યાં, ત્યારે તે યુસુફઝાઈ ટોળકીના બળવાને શાંત પાડવા માટે ભારત-અફઘાન સીમાની મુલાકાતે આવ્યો હતો. તેણે 1524 સુધી આ પ્રકારના હુમલાઓ કર્યાં અને પેશાવરમાં પોતાનું મુખ્ય થાણું સ્થાપ્યું હતું. 1526માં, બાબરે છેલ્લા દિલ્હીના સુલતાન ઈબ્રાહિમ શાહ લોદીને પાણીપતના પ્રથમ યુદ્ધમાં હરાવ્યો હતો. ત્યારપછી પોતાની નવસ્થાપિત હકુમતને બચાવવા માટે બાબરે ખાનવાની લડાઈમાં ચિત્તોડના જોરાવર રાજપુત રાણા સાંગાનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. રાણા સાંગાએ તીવ્ર પ્રતિકાર કર્યો પણ તે હારી ગયો.

1530માં બાબરનો પુત્ર હુમાયુ તેના સ્થાને આવ્યો, પરંતુ પશ્તુન રાજા શેર શાહ સુરીએ તેને ઉથલાવી પાડ્યો અને તેનું નવનિર્મિત સામ્રાજ્ય વિકસીને એક નાનું પ્રાદેશિક રાજ્ય બની શકે તે પૂર્વે જ તેણે મોટાભાગનું સામ્રાજ્ય ગુમાવી દીધું. 1540થી હુમાયું દેશવટો પામેલો શાસક બન્યો અને 1554માં સફવિદ શાસનના દરબારમાં પહોંચ્યો, જ્યારે તેની સેના હજુ પણ કેટલાક કિલ્લાઓ અને નાના પ્રદેશો પર કાબુ ધરાવતી હતી. શેર શાહ સુરીના મોત સાથે પશ્તુનોમાં અવ્યવસ્થા વ્યાપી ગઈ, તે સમયે હુમાયું મિશ્ર લશ્કર સાથે પાછો ફર્યો, તેણે વધુ સૈનિકો એકત્ર કર્યાં, અને 1555માં દિલ્હી પર ફરી આક્રમણ કર્યું. હુમાયુએ પોતાની પત્ની સાથે મકરણનો પહાડી પ્રદેશ પાર કર્યો. પુનરુત્થાન પામેલા હુમાયુએ ત્યારબાદ દિલ્હીની આસપાસના ઉચ્ચ પ્રદેશ પર હુમલો કર્યો, પરંતુ થોડા મહિનાઓ બાદ તે પોતાનાં રાજ્યને અસ્થિર સ્થિતિમાં અને યુદ્ધ વચ્ચે મૂકીને એક અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યો.

દિલ્હીના તખ્તને બચાવવા માટે સિકંદર શાહ સુરી સામેનું એક યુદ્ધ ચાલુ હતુ તેની અધવચ્ચે, 14 ફેબ્રુઆરી 1556ના રોજ અકબર પોતાના પિતાના સ્થાને આવ્યો. ટૂંક સમયમાં જ 21 અથવા 22 વર્ષની વયે તેણે પોતાનો અઢારમો વિજય પ્રાપ્ત કર્યો. તે અકબર તરીકે ઓળખાતો થયો, કારણ કે તે એક શાણો શાસક હતો, તેણે ઊંચા પણ વ્યાજબી કરવેરા સ્થાપ્યા હતા. તે એક હિંદુ રાજપૂતના ઘરે જન્મ્યો હતો. સામ્રાજ્યના બિન-ઇસ્લામિક વિષયોમાં તે વધુ ઉદાર અભિગમ ધરાવતો હતો. તેણે એક ચોક્કસ વિસ્તારના ઉત્પાદનની તપાસ કરી હતી અને ત્યાના રહેવાસીઓ ઉપર તેમની કૃષિ પેદાશના એક-પંચમાંશ હિસ્સાનો કર લાદ્યો હતો. તેણે એક કાર્યક્ષમ વહીવટીતંત્ર સ્થાપ્યું હતું અને તે ધાર્મિક મતભેદો પ્રત્યે ઉદાર હતો, જેના લીધે સ્થાનિક લોકોનો પ્રતિકાર કૂણો પડ્યો હતો. તેણે રાજપૂતો સાથે જોડાણ રચ્યું હતું અને હિંદુ સેનાપતિઓ તથા વહીવટદારોની નિમણૂંક કરી હતી. જીવનમાં પાછળથી, તેણે હિંદુ ધર્મ અને ઈસ્લામના દ્વષ્ટિકોણોથી પ્રેરિત થઈને સહિષ્ણુતા પર આધારિત પોતાનાં એક આગવાં ધર્મની રચના કરી હતી. તેના મૃત્યુ બાદ, આ ધર્મ લોકપ્રિય બન્યો નહોતો, પરંતુ લોકો અને તેમના મનોને એકબીજા સાથે જોડવાના આ ધર્મના ઉમદા હેતુઓને લીધે તેને હજુ પણ યાદ કરાય છે.

સમ્રાટ અકબરના પુત્ર જહાંગીરે 1605-1627 સુધી આ સામ્રાજ્ય પર શાસન કર્યું. ઓક્ટોબર 1627માં, સમ્રાટ જહાંગીરના પુત્ર શાહ જહાં ગાદીએ આવ્યો, તેને વારસામાં એક વિશાળ અને સમૃદ્ધ સામ્રાજ્ય મળ્યું હતું. સદીના મધ્યભાગમાં, કદાચ તે વિશ્વનું સૌથી મહાન સામ્રાજ્ય હતું. શાહજહાંએ આગ્રામાં પ્રસિદ્ધ તાજ મહલ (1630-1653)નું કામ શરૂ કરાવ્યું, જેને પર્શિયાના સ્થપતિ ઉસ્તાદ અહમદ લાહૌરીએ શાહજહાંની પત્ની મુમતાઝ મહલની કબર તરીકે બનાવ્યો હતો. મુમતાઝ તેના 14મા બાળકને જન્મ આપીને મૃત્યુ પામી હતી. 1700 સુધીમાં આ સામ્રાજ્ય ઔરંગઝેબ આલમગીરના નેતૃત્વ હેઠળ પોતાની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી ગયું હતું, તે સમયે આજનું ભારત, પાકિસ્તાન અને મોટાભાગનું અફઘાનિસ્તાન આ સામ્રાજ્ય હેઠળ હતું. મહાન મુઘલ સમ્રાટો તરીકે ઓળખાતા સમ્રાટોમાં ઔરંગઝેબ છેલ્લો હતો, તે એક કઠોર જીવન જીવ્યો હતો પરંતુ તેનું મોત શાંતિપૂર્ણ હતું.

16મી સદીના મધ્યભાગમાં અને 18મી સદીના પ્રારંભની વચ્ચેના ગાળામાં ભારતીય ઉપખંડમાં મુઘલ સામ્રાજ્ય એ એક વર્ચસ્વપૂર્ણ રાજસત્તા હતી. 1526માં સ્થપાયેલું આ સામ્રાજ્ય, સત્તાવાર રીતે 1858 સુધી ટકી રહ્યું હતું, તે વખતે બ્રિટિશ રાજે કપટપૂર્વક તેનું સ્થાન લઈ લીધું હતું. કેટલીક વખત આ રાજવંશનો ઉલ્લેખ તિમુરિદ રાજવંશ તરીકે થાય છે કારણ કે બાબર તિમુરનો વંશજ હતો.

ફેરઘાના (આજનું ઉઝબેકિસ્તાન)નાં વતની બાબરે ઉત્તરીય ભારતના ભાગો પર આક્રમણ કર્યું અને 1526માં પાણીપતના પ્રથમ યુદ્ધમાં દિલ્હીના શાસક ઇબ્રાહિમ શાહ લોદીને હરાવ્યો ત્યારે મુઘલ રાજવંશની સ્થાપના થઈ હતી. ઉત્તરીય ભારતના શાસક તરીકે દિલ્હી સલ્તનતની જગ્યાએ મુઘલ સામ્રાજ્ય આવ્યું. સમય સાથે બાબરે સ્થાપેલું રાજ્ય દિલ્હી સલ્તનતના સીમાડાં વટાવીને, ધીરેધીરે ભારતના મહત્વના હિસ્સાઓમાં ફેલાઈ ગયું અને સામ્રાજ્યના નામનો સિક્કો જામ્યો. બાબરના પુત્ર હુમાયુના સત્તાકાળ દરમિયાન અરાજકતાના એક ટૂંકા ગાળા (1540-1555) દરમિયાન, એક સક્ષમ અને કાર્યક્ષમ શાસક શેર શાહ સુરીના નેજા હેઠળ અફઘાન સુરી રાજવંશનો અને હિંદુ રાજા હેમ ચંદ્ર વિક્રમાદિત્ય, જે હેમુ તરીકે પણ ઓળખાય છે, તેનો ઉદય થયો. જો કે, શેર શાહના કસમયના મૃત્યુ અને તેના અનુગામીઓની લશ્કરની અણઆવડતને લીધે હુમાયુંએ 1555માં પોતાની ગાદી પરત મેળવી લીધી. જો કે, કેટલાક મહિનાઓ બાદ હુમાયું મૃત્યુ પામ્યો, અને તેના સ્થાને તેનો પુત્ર, 13 વર્ષનો મહાન અકબર આવ્યો હતો.

મુઘલ સામ્રાજ્યના વિસ્તરણનો અધિકાંશ ભાગ અકબર (1556-1605)ના શાસનકાળ દરમિયાન સંપન્ન થયો હતો. અકબરના અનુગામીઓ જહાંગીર, શાહ જહાં અને ઔરંગઝેબે વધુ એકસો વર્ષ સુધી આ સામ્રાજ્યને આજના ભારતીય ઉપખંડના વર્ચસ્વપૂર્ણ શાસન તરીકે યથાવત રાખ્યું હતું. વાસ્તવિકપણે સત્તા ભોગવનારા સૌપ્રથમ છ સમ્રાટો પૈકીના પ્રત્યેક સમ્રાટ સામાન્ય રીતે તેઓ રાજ્યારોહણ વખતે જે નામ અપનાવતા હતા તે એક જ નામે ઓળખાય છે. નીચેની યાદીમાં સુસંગત શીર્ષક ઘાટા અક્ષરે દર્શાવવામાં આવ્યું છે.

મહાન અકબરે ધાર્મિક ઉદારવાદ (જજિયા વેરાની નાબૂદી), સામ્રાજ્યની બાબતોમાં હિંદુઓનો સમાવેશ, હિંદુ રાજપૂત જ્ઞાતિ સાથે રાજકીય જોડાણ/લગ્ન જેવી કેટલીક મહત્વની નીતિઓ શરૂ કરી હતી જે તે સમયની સામાજિક પરિસ્થિતિમાં નવી જ હતી; તેણે સામ્રાજ્યના સરકાર રાજમાં વિભાગ પાડી દેવા જેવી શેર શાહ સુરીની કેટલીક નીતિઓ પણ અપનાવી હતી. આ નીતિઓ બેશકપણે સામ્રાજ્યની સત્તા અને સ્થિરતા ટકાવી રાખવા માટે કામ લાગી હતી કારણ કે આ વર્ષોમાં ભારતીય ઉપખંડમાં ઇસ્લામિક આક્રમણ સામે હિંદુ વસતીએ પ્રતિકાર દર્શાવ્યો હતો. અકબર પછીના બે અનુગામીઓએ આ નીતિ ચાલુ રાખી હતી પરંતુ ઔરંગઝેબે તેને કોરે મૂકી દીધી, તે ઇસ્લામના વધુ ચુસ્ત અર્થઘટનને અનુસર્યો અને ધર્મ પાળવા અંગે વધુ ચુસ્ત અને અસહિષ્ણુ નીતિનું પાલન કર્યું. વધુમાં, ઔરંગઝેબે દખ્ખણ તથા દક્ષિણ ભારત, પૂર્વમાં આસામમાં પોતાના પ્રદેશને વિસ્તારવામાં પોતાની લગભગ સંપૂર્ણ કારકિર્દી વિતાવી; આ પગલાએ સામ્રાજ્યના સંસાધનોની ઘોર ખોદી નાખી, તેમજ મરાઠાઓ, રાજપૂતો, પંજાબના શીખો, આસામના અહોમનો તીવ્ર પ્રતિકાર વ્હોરી લીધો હતો. આસામના અહોમ લોકોએ મુઘલ આક્રમણોનો સફળતાપૂર્વક પ્રતિકાર કર્યો, તેમની છેલ્લી લડાઈ સરાઇઘાટની લડાઇ રહી હતી. અત્રે આ સંદર્ભમાં એ વાત નોંધવી રસપ્રદ થઈ પડશે કે મુઘલોએ ભારત ઉપર લગભગ ત્રણસો વર્ષ રાજ કર્યું હતું, પણ તેમણે ભારતીય ઉપખંડના સંપૂર્ણ ભૌગૌલિક પ્રદેશ ઉપર ક્યારેય શાસન કર્યું નહોતું. તેમની સત્તા ઘણુ કરીને દિલ્હીની આસપાસ કેન્દ્રિત હતી, જે ઐતિહાસિક કારણોસર વ્યૂહાત્મક ગઢ મનાતો હતો.

પતન

મુઘલ સામ્રાજ્યનાં પતન બાદ શીખ અને મરાઠા રાજ્યોએ મેળવેલા વિસ્તારો.1700 અને 1792માં હકુમતના વિસ્તારો દર્શાવતો નકશો

1707માં સમ્રાટ ઔરંગઝેબના મૃત્યુ બાદ, આ સામ્રાજ્ય અવગતિમાં સરી પડ્યું. બહાદુરશાહ પહેલાથી શરૂ કરીને, મુઘલ સમ્રાટોની સત્તા ક્ષીણ થતી ગઈ અને તેઓ શોભાના ગાંઠિયા જેવા બની ગયા, પ્રારંભમાં પરચુરણ દરબારીઓના ચીંધ્યે અને બાદમાં વિવિધ ઉભરી રહેલા લશ્કરી સરદારો તેમના ઉપર અંકુશ ધરાવતા હતા. 18મી સદીમાં, પર્શિયાના નાદિર શાહ અને અફઘાનિસ્તાનના અહમદ શાહ અબ્દાલી જેવા હુમલાખોરોની લૂંટફાટનો આ સામ્રાજ્યને ભોગવવી પડી, તેમણે વારંવાર મુઘલ સામ્રાજ્યની રાજધાની દિલ્હી ઉપર હુમલો કર્યો. સામ્રાજ્યની ભારતીય સીમાનો મોટાભાગનો હિસ્સો મરાઠાઓ પાસે ચાલ્યો ગયો હતો, જેમણે દિલ્હી ઉપર ક્રમણ કરીને એક વખતના શક્તિશાળી અને મહાન સામ્રાજ્યને એક શહેર પૂરતું સીમિત રાખી દીધું હતું, ત્યારબાદ આ શહેર બ્રિટિશના હાથમાં ચાલ્યું ગયું. અન્ય પડકારોમાં શીખ સામ્રાજ્ય અને હૈદરાબાદ નિઝામનો સમાવેશ થતો હતો. 1804માં, અંધ અને શક્તિવિહીન શાહ આલમ બીજાએ બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના રક્ષણનો ઔપચારિક સ્વીકાર કર્યો. બ્રિટિશે પહેલેથી જ આ નબળાં સમ્રાટનો “ભારતના સમ્રાટ”ની બદલે “દિલ્હીના રાજા” તરીકે ઉલ્લેખ કરવાનું શરૂ કરી દીધું હતું. એક સમયના ભવ્ય અને જોરાવર મુગલ સૈન્યને 1805માં બ્રિટિશરોએ વિખેરી નાખ્યું; માત્ર લાલ કિલ્લાના ચોકિયાતોને દિલ્હીના રાજાની ચાકરી માટે ફાળવવામાં આવ્યા. ભારતીય રાજાની સર્વોપરિતા બ્રિટિશથી વધુ હતી એવી પ્રતિકૂળ પરિસ્થિતિની બ્રિટિશરોએ અવગણના કરી હતી. આટલું જ નહીં, ત્યારપછીના કેટલાક દશક સુધી, બીઇઆઇસી (BEIC) (બ્રિટિશ ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપની)એ સમ્રાટના સામાન્ય સેવક તરીકે અને તેના નામે સમ્રાટના નિયંત્રણ હેઠળના વિસ્તારોમાં શાસન કરવાનું ચાલુ રાખ્યું. 1857માં, આ ઔપચારિકતા પણ ખતમ થઈ ગઈ. બળવાખોર સિપાઈઓ પૈકીના કેટલાકે શાહ આલમના વંશજ બહાદુર શાહ ઝફર (મહદઅંશે પ્રતીકાત્મક રીતે, બળવાના હેતુથી તેને ફક્ત નામનો વડો જ બનાવાયો હતો) પ્રત્યે પોતાની નિષ્ઠા જાહેર કર્યા બાદ, બ્રિટિશે આ પ્રથાને પણ નાબૂદ કરવાનો નિર્ણય કર્યો. તેમણે છેલ્લાં મુઘલ સમ્રાટને 1857માં પદભ્રષ્ટ કર્યો અને તેને દેશવટો આપીને બર્મા મોકલી દીધો, જ્યાં તે 1862માં મૃત્યુ પામ્યો. તે સાથે મુઘલ રાજવંશનો અંત આવ્યો અને તે ભારતના ઇતિહાસનું એક યાદગાર પ્રકરણ બની ગયું.

ભારતીય ઉપખંડમાં હજુ પણ ઘણાં મુઘલ રહે છે. વર્તમાન સામાજિક-રાજકીય પરિપ્રેક્ષ્યમાં મુઘલ શબ્દનો કોઇ નિર્ણાયક મતલબ રહ્યો નથી, કારણ કે મૂળ મુઘલોનું લોહી હવે ભારતની અન્ય મુસ્લિમ વસતી સાથે મિશ્ર થઈ ગયું છે અને હવે તેઓ દક્ષિણ-એશિયાનાં ઓળખચિહ્નો ધરાવે છે. આ ચિહ્નો હવે મૂળ તૂર્કી અથવા મોંગોલોઇડ વંશના ચિહ્નો કરતા વધુ પાક્કા બની ગયા છે.

મુઘલ સમ્રાટોને લગતી કેટલીક મહત્વની વિગતો નીચે કોષ્ટકના સ્વરૂપમાં દર્શાવવામાં આવી છે.

મુઘલ સમ્રાટ શાહ જહાંએ ભારતના આગ્રામાં બનાવરાવેલો તાજ મહલ

શાહ જહાંના શાસન રમિયાન સામ્રાજ્યનો મુખ્ય મહેલ રહેલો દિલ્હીનો લાલ કિલ્લો.

ઔરંગઝેબના શાસન દરમિયાન 17મી સદીના મધ્યભાગમાં ઢાકા ખાતે બનાવરાવવામાં આવેલો લાલબાગ કિલ્લો

ઔરંગઝેબના શાસન દરમિયાન બનેલા લાહોરના કિલ્લાનું મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર આલમગિરી ગેટ હતો.

ભારતીય ઉપખંડમાં મુઘલોનું સૌથી મોટું જો કોઈ યોગદાન હોય તો તે તેમની અનોખી સ્થાપત્યકલા છે. મુઘલ યુગ દરમિયાન મુસ્લિમ સમ્રાટોએ, ખાસ કરીને શાહજહાં, અનેક મકબરાઓ બનાવ્યા છે, જેમાં યુનેસ્કો (UNESCO) વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ તાજ મહલનો સમાવેશ થાય છે, તે મુઘલ સ્થાપત્યના સૌથી શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણો પૈકીનું એક મનાય છે. અન્ય વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ્સમાં હુમાયુનો મકબરો, ફતેહપુર સિક્રી, લાલ કિલ્લો, આગ્રા કિલ્લો અને લાહોરના કિલ્લાનો સમાવેશ થાય છે.

આ રાજવંશે બનાવરાવેલા મહેલો, મકબરા અને કિલ્લા આજેપણ દિલ્હી, ઔરંગાબાદ, ફતેહપુર સિક્રી, આગ્રા, જયપુર, લાહોર, કાબુલ, શેખુપુરા અને ભારત, પાકિસ્તાન, અફઘાનિસ્તાન અને બાંગ્લાદેશના અનેક અન્ય શહેરોમાં અડીખમ ઊભા છે.[8] મધ્ય એશિયાના કેટલાક સ્મારકોમાં, બાબરના વંશજોએ ભારતીય ઉપખંડની ખૂબીઓ અને રીતોને અનુસરી છે[9] અને વત્તેઓછે અંશે સ્થાનિક સ્વરૂપમાં ઢાળ્યાં છે.

નીચેની સાંસ્કૃતિક બાબતોમાં મુઘલોનો પ્રભાવ જોઇ શકાય છે[10]:

• અનેક નાના રજવાડાંઓમાં એકસાથે સમ્રાટની કેન્દ્રવર્તી સરકાર લાવવામાં આવી.[11]
• ભારતીય કલા અને સંસ્કૃતિમાં પર્શિયાની કલા અને સંસ્કૃતિનો સંગમ.[12]
• આરબ અને તુર્કીક ભૂમિમાં વેપારનો નવો માર્ગ.
• મુગલાઈ વાનગીનો વિકાસ.[13]
• સ્થાનિક ભારતીય સ્થાપત્યકલામાં, મુઘલ સ્થાપત્યકલાનો પેસારો, ખાસ કરીને રાજપુત અને શીખ શાસકો દ્વારા તૈયાર કરવામાં આવેલા મહેલોમાં આ સ્થાપત્યકલા ઉત્તમ રીતે પચાવાઈ હતી.
• નયનરમ્ય બગીચાઓ

મુઘલોએ ક્યારેક જે ભૂમિ પર શાસન કર્યું હતું તે ભૂમિ હવે ભારત, પાકિસ્તાન, બાંગ્લાદેશ અને અફઘાનિસ્તાનમાં વિભાજિત થઈ ગઈ છે, તેમછતાં તેમનો પ્રભાવ આજે પણ વ્યાપક પણે જોઈ શકાય છે. સમ્રાટોની કબરો ભારત, અફઘાનિસ્તાન[14] અને પાકિસ્તાનમાં ફેલાયેલી છે. સમગ્ર ઉપખંડમાં અને કદાચ વિશ્વમાં તેમના આશરે 16 મિલિયન વંશજો છે.[15]

• મુઘલ સ્થાપત્યકલા, સ્થાપત્યકલાની એક શૈલી
• મુઘલ બગીચાઓ, બગીચાઓની શૈલી
• મુઘલ રાંધણકલા, રાંધવાની એક શૈલી
• મુઘલ ચિત્રો, ચિત્રકલાની શૈલી
• મુઘલ-એ-આઝમ, એક ભારતીય ફિલ્મ
• મિર્ઝા મુઘલ, આખરી મુઘલ સમ્રાટ બહાદુર શાહ બીજાનો પાંચમો પુત્ર
• ભારતનો ઇતિહાસ
• દક્ષિણ એશિયાનો ઇતિહાસ
• ભારતીય ઉપખંડમાં મુસ્લિમનો વિજય
• મોન્ગોલ, એક અથવા વિવિધ માનવવંશીય જૂથો
• તુર્કો-પર્શિયન/ તુર્કો-મોન્ગોલ
• મુસ્લિમ સામ્રાજ્યોની યાદી
• સુન્ની મુસ્લિમ રાજવંશોની યાદી
• ઇસ્લામિ સ્થાપત્ય
• તિમુરિદ રાજવંશ
• મુઘલના ચાર્લિમેગ્ને
• મુઘલ (જાતિ)

• Manucci, Niccolao (1826). History of the Mogul dynasty in India, 1399 - 1657. London : J.M. Richardson. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Check date values in: |year= (મદદ)
• ઇલિયોટ, સર એચ.એમ., એડિટેડ બાય ડાઉસન, જોન. ધ હિસ્ટ્રી ઓફ ઇન્ડિયા, એસ ટોલ્ડ બાય ઇટ્સ ઔન હિસ્ટોરિયન્સ. ધ મોહમ્મદન પિરીયડ : લંડન ટ્રબનર કંપની દ્વારા પ્રકાશિત 1867-1877. (ઓનલાઇન કોપી પેકાર્ડ હ્યુમનિટિઝ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ખાતે - અધર પર્શિયન ટેક્સ્ટ ઇન ટ્રાન્સલેશન, હિસ્ટોરિકલ બુક્સ, ઓથર લિસ્ટ એન્ડ ટાઇટલ લિસ્ટ)
• Invasions of India from Central Asia. London, R. Bentley and Son. 1879. Check date values in: |year= (મદદ)
• Hunter, William Wilson, Sir (1893). "10. The Mughal Dynasty, 1526-1761". A Brief history of the Indian peoples. Oxford: Clarendon Press. Check date values in: |year= (મદદ)
• Adams, W. H. Davenport (1893). Warriors of the Crescent. London: Hutchinson. Check date values in: |year= (મદદ)
• Holden, Edward Singleton (1895). The Mogul emperors of Hindustan, A.D. 1398- A.D. 1707. New York : C. Scribner's Sons. Check date values in: |year= (મદદ)
• Malleson, G. B (1896). Akbar and the rise of the Mughal empire. Oxford : Clarendon Press. Check date values in: |year= (મદદ)
• Lane-Poole, Stanley (1906). History of India: From Mohammedan Conquest to the Reign of Akbar the Great (Vol. 3). London, Grolier society. Check date values in: |year= (મદદ)
• Lane-Poole, Stanley (1906). History of India: From Reign of Akbar the Great to the Fall of Moghul Empire (Vol. 4). London, Grolier society. Check date values in: |year= (મદદ)
• Manucci, Niccolao (1907). Storia do Mogor; or, Mogul India 1653-1708, Vol. 1. London, J. Murray. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Check date values in: |year= (મદદ)
• Manucci, Niccolao (1907). Storia do Mogor; or, Mogul India 1653-1708, Vol. 2. London, J. Murray. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Check date values in: |year= (મદદ)
• Manucci, Niccolao (1907). Storia do Mogor; or, Mogul India 1653-1708, Vol. 3. London, J. Murray. Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (મદદ); Check date values in: |year= (મદદ)
• Owen, Sidney J (1912). The Fall of the Mogul Empire. London, J. Murray. Check date values in: |year= (મદદ)
• Burgess, James (1913). The Chronology of Modern India for Four Hundred Years from the Close of the Fifteenth Century, A.D. 1494-1894. John Grant, Edinburgh. Check date values in: |year= (મદદ)
• Irvine, William (1922). Later Mughals, Vol. 1, 1707-1720. London, Luzac & Co. Check date values in: |year= (મદદ)
• Irvine, William (1922). Later Mughals, Vol. 2, 1719-1739. London, Luzac & Co. Check date values in: |year= (મદદ)
• Bernier, Francois (1891). Travels in the Mogul Empire, A.D. 1656-1668. Archibald Constable, London. Check date values in: |year= (મદદ)
• પ્રેસ્ટનો, ડાયના અને માઇકલ; તાજ મહલ: પેસન એન્ડ જીનિયસ એટ ધ હાર્ટ ઓફ ધ મુઘલ એમ્પાયર; વોકર એન્ડ કંપની; ISBN 0-8027-1673-3.
• ધ મુઘલ ઇકોનોમી એન્ડ સોસાયટી; ચેપ્ટર 2 ઓફ ક્લાસ સ્ટ્રક્ચર એન્ડ ઇકોનોમિક ગ્રોથ: ઇન્ડિયા એન્ડ પાકિસ્તાન સિન્સ ધ મુઘલ્સ; મેડિસન દ્વારા (1971)

નોંધ

• મુઘલ અને સ્વાત
• મુઘલ ઇન્ડિયા બ્રિટીશ મ્યૂઝિયમમાંથી એક અદભૂત અનુભવ
• ધ મુઘલ એમ્પાયર બીબીસી (BBC)માંથી
• મુગલ સામ્રાજય
• મહાન મુઘલો
• મુઘલ સામ્રાજ્યના ઉદ્યાનો
• ઇન્ડો-ઇરાનિયન સોસિયો-કલ્ચરલ રિલેશન્સ એટ પાસ્ટ, પ્રેઝન્ટ એન્ડ ફ્યુચર , એ. રેઝા પૌરજાફર, અલી દ્વારા
• એ. તઘવઇ, વેબ જર્નલ ઓન કલ્ચરલ પેટ્રિમોની માં (ફેબિયો મેનિસ્કાલ્કો ઇડી.), ભાગ. 1, જાન્યુઆરી–જૂન 2006
• એડ્રિયન ફ્લેચર્સ પેરાડોક્સપ્લેસ- ફોટો- ગ્રેટ મુઘલ એમ્પરર્સ ઓફ ઇન્ડિયા
• એ મુઘલ ડાઇમન્ડ બીબીસી (BBC) પર

[છુપાવો]      મુઘલ સામ્રાજ્ય (૧૫૨૬ - ૧૮૫૭)
બાદશાહ:	બાબર - હુમાયુ - અકબર - જહાંગીર - શાહજહાં - ઔરંગઝેબ - અન્ય મુઘલ શાસક
ઘટનાઓ:	પાણીપતનું પહેલું યુદ્ધ - પાણીપતનું બીજું યુદ્ધ - પાણીપતનું ત્રીજું યુદ્ધ
સ્થાપત્ય:	મુઘલ સ્થાપત્ય - હુમાયુનો મકબરો - આગ્રાનો કિલ્લો - બાદશાહી મસ્જિદ - લાહોરનો કિલ્લો - લાલ કિલ્લો - તાજ મહેલ - શાલીમાર બાગ - મોતી મસ્જિદ - બીબીનો મકબરો - આ પણ જુઓ
વિરોધીઓ:	ઇબ્રાહિમ લોધી - શેર શાહ સુરી - મહારાણા પ્રતાપ - હેમુ - ગોકુલા - શિવાજી - ગુરુ ગોબિંદસિંહ